Astronomen bevestigen uitgebreide atmosfeer op accretieschijf röntgendubbelster

Figuur 1: Artist impression. Astronomen vermoeden dat sterren een accretieschijf rond zich vormen terwijl ze materiaal wegkapen van hun begeleidende ster. Credit: Dana Berry/NASA Goddard Space Flight Center

Astronomen gebruiken sterverduisteringen om de atmosfeer te bestuderen van accretieschijven rond compacte sterren. SRON-onderzoekers hebben deze methode toegepast op röntgendubbelsterren met lage massa. Ze vinden een dikkere atmosfeer dan voorspeld en onderscheiden twee verschillende gascomponenten. Publicatie in Astronomy & Astrophysics.

Als je je op een heldere nacht in een donker gebied bevindt, kun je overweldigd worden door een gevoel van ontzag als je omhoog kijkt en beseft dat elk fonkelend puntje een enorme ster is, zo reusachtig als de Zon. Maar dat is nog niet alles. Bijna de helft van die puntjes bestaan uit twee sterren! Samen vormen ze een zogenoemde dubbelster. De sterren in deze systemen houden elkaar gevangen met hun aantrekkingskracht. Degene met de sterkere zwaartekracht ‘steelt’ materiaal van zijn begeleider en vormt een accretieschijf (zie figuur 1).

De exacte omvang en geometrie van accretieschijven zijn op dit moment niet bekend. Nieuwe modellen en röntgenobservaties duiden op een dikkere schijf dan oudere theoretische modellen voorspellen. Op de schijf zou een uitgebreide atmosfeer kunnen liggen. Maar hoe zie je die zonder dat de felle röntgenstralen van de schijf de hele observatie overbelichten? Dit probleem kun je oplossen door een geschikte röntgendubbelster te vinden die onder een dermate gunstige hoek ligt dat de begeleidende ster de accretieschijf blokkeert (zie figuur 2).

SRON-astronomen Ioanna Psaradaki, Elisa Costantini en Missagh Mehdipour selecteerden samen met Maria Diaz Trigo van ESO de ‘eclipsing’ dubbelster EXO 0748-676 en bestudeerden hem met de röntgenruimtetelescoop XMM-Newton. Het team koos een dubbelsysteem van twee sterren met lage massa, omdat zwaardere sterren sterke wind uitblazen die moeilijk te onderscheiden is van accretiestromen. Op sommige momenten verdwenen de aantrekkende ster en zijn accretieschijf volledig uit het zicht achter de begeleidende ster, zodat de onderzoekers erin slaagden om een spectrum te krijgen van de rijke atmosfeer van de schijf.

De eclipsmethode stelde de astronomen in staat om de atmosfeer directer te observeren dan eerdere studies. Ze bevestigen dat de atmosfeer dikker moet zijn dan voorspeld en dat het gas in de uitgebreide atmosfeer vóórkomt in twee verschillende vormen. De eerste gascomponent is heet, met een temperatuur vergelijkbaar met die van het onderste deel van de schijf. De tweede gascomponent is kouder en kleiner, en komt uit het buitenste gedeelte van de schijf. De onderzoekers vermoeden dat de tweede component bestaat uit klonters die zijn ontstaan uit de impact van de accretiestroom op de schijf.

‘De meest waarschijnlijke verklaring voor zo’n uitgebreide atmosfeer is dat de aantrekkende ster met zijn sterke röntgenstralen de buitenste delen van de accretieschijf foto-ioniseert,’ zegt Psaradaki. ‘Dit verschijnsel veroorzaakt thermische instabiliteit, terwijl het gas juist zoekt naar een stabiele oplossing. Die krijgt het als de schijf toeneemt in volume en zo een uitgebreide atmosfeer creëert, zoals blijkt uit onze resultaten.’

Figuur 2: Gezien vanaf de aarde ligt EXO 0748-676 onder zo’n hoek dat de begeleidende ster de aantrekkende ster soms uit het zich wegneemt. Dit biedt astronomen een blik op de atmosfeer van de accretieschijf, zonder dat de ster en zijn schijf alles overbelichten.

Publicatie:
I. Psaradaki, E. Costantini, M. Mehdipour, and M. Díaz Trigo, ‘Modelling the disk atmosphere of the low mass X-ray binary EXO 0748-676’, Astronomy & Astrophysics

(Bron: SRON)

Recent news

News from Dawn

Dawn Aerospace, based in Delfgauw, continues to expand its impact in satellite propulsion, achieving major heritage milestones: Widespread adoption: Dawn propulsion is now onboard 11 of the last 12 SpaceX Transporter missions. Growing presence: 28 Dawn thrusters...

read more
Amsterdam Space Symposium, 3 & 4 March 2026

The Amsterdam Space Symposium will not be a typical policy or B2B conference. Instead, it will act as the glue between political and strategic discussions and practical solutions across the entire space supply chain. Our goal is to foster collaboration across the...

read more
Horizon Europe info days – Cluster 4

This event informs potential applicants about the funding opportunities within the Work Programme 2025 of the Horizon Europe Cluster 4 'Digital, Industry and Space'.Speakers from the European Commission will provide detailed insights into the call topics, evaluation,...

read more